1. Ngoài nước (phân tích, đánh giá tình hình nghiên cứu thuộc lĩnh vực của đề tài trên thế giới, liệt kê danh mục các công trình nghiên cứu, tài liệu có liên quan đến đề tài được trích dẫn khi đánh giá tổng quan)

  Bộ môn Lý luận và phương pháp dạy học môn hóa học (PPDHHH) ra đời chậm hơn so với khoa học Hóa học. Trong xã hội phong kiến, PPDHHH chủ yếu tìm cách nhồi nhét cho học sinh một khối lượng sự kiện về các chất Hóa học.

  Khoa học Lý luận và phương pháp dạy học môn Hóa học dần dần được hình thành và phát triển ở Nga và một số nước châu Âu từ thế kỉ XVIII, lúc đầu là nghiên cứu xây dựng chương trình, sách giáo khoa Hóa học. Những quan điểm cơ bản của khoa học này đã được các nhà Hóa học Nga khởi thảo ^(1)(2)(3), đứng đầu là Lômônôxôp (Ломоносов) (1711 - 1765), A.M.Butlêrôp (Бутлеров) (1828 -1886), D.I.Menđêlêep   (Менделеев) (1834 - 1907), V.N.Vekhopski (Верховский) (1873 - 1947), C.G.Sapôvalenkô (Шаповаленќо), I.N.Bôrixôp (Борисова), D.M.Kiriuskin (Кирюшќий)…

        Từ đầu thế kỷ XIX, Lý luận và phương pháp dạy học môn hóa học đã được coi là một bộ phận của khoa học giáo dục. Vấn đề Lý luận và phương pháp dạy học môn hóa học là một khoa học được thể hiện ở chỗ nó giúp làm sáng tỏ các quy luật của quá trình dạy học Hóa học. Các thành tố cơ bản của quá trình này là: mục đích của việc dạy học Hóa học, nội dung, các phương pháp, các phương tiện dạy học, các hình thức tổ chức, hoạt động của thày và của trò. Chức năng của Lý luận và phương pháp dạy học môn hóa học là đi tìm những con đường tối ưu giúp cho học sinh phổ thông nắm vững được các sự kiện, khái niệm, định luật, học thuyết cơ bản về Hóa học và ngôn ngữ Hóa học, giúp cho học sinh được giáo dục và phát triển, nhằm góp phần tốt nhất vào việc thực hiện mục tiêu đào tạo chung của nhà trường phổ thông.

     Từ đầu thập kỉ 60 của thế kỉ XX, các trường ĐHSP của Liên Xô (cũ) như ĐHSP Matxcơva, ĐHSP Lêningrat, Viện hàn lâm SP Matxcơva, ở CHDC Đức như ĐHSP Pôtsđam, ĐHSP Erfurt… đã giúp Việt Nam đào tạo nhiều Tiến sĩ về chuyên ngành Lý luận và phương pháp dạy học môn hóa học.

Các tài liệu tham khảo chính:

1.  C.G.Sapôvalenkô. Phương pháp dạy học Hóa học. NXB Sư phạm. Matxcơva.1963 (tiếng Nga), tr.31-127.

2.  I.N. Bôrixôp. Phương pháp dạy học Hóa học. NXB Sư phạm. Matxcơva.1956

3. Đ.M. Kiriuskin, V.X. Poloxin. Phương pháp dạy học Hóa học. NXB Giáo dục. Matxcơva. 1970.

4. Н.Е.Кузнецова. Методика Преподавания Химий. Прoсвешение. Москва. 1984.

2. Trong nước

Lý luận và PPDHHH nghiên cứu quá trình dạy học môn Hóa học trong trường phổ thông nhằm góp phần thực hiện mục tiêu đào tạo. Dựa vào những kết luận, nguyên tắc, quy luật của Lí luận dạy học đại cương - một bộ phận quan trọng của khoa học giáo dục - Lý luận và PPDHHH nghiên cứu giải quyết những nhiệm vụ quan trọng của việc dạy học bộ môn ở trường phổ thông: đó là các nhiệm vụ trí dục (giáo dưỡng), phát triển và giáo dục. Khác với Lí luận dạy học đại cương, Lý luận và PPDHHH có những quy luật đặc thù được xác định bởi nội dung và cấu trúc của khoa học Hóa học và môn Hóa học, cũng như bởi những đặc điểm của quá trình nhận thức và dạy học Hóa học. Chẳng hạn như Hóa học vừa là một khoa học thực nghiệm vừa là khoa học lí thuyết; xu hướng chuyển dịch những kiến thức lí thuyết quan trọng nhất của chương trình Hóa học phổ thông lên sớm hơn.

Ở Việt Nam, Lý luận và PPDHHH tập trung nghiên cứu để giải đáp ba câu hỏi lớn:

-         Dạy và học Hóa học để làm gì (mục đích và nhiệm vụ của môn Hóa học )?

-         Dạy và học cái gì (nội dung môn học)?

-         Dạy và học như thế nào (phương pháp, phương tiện, tổ chức việc dạy và của việc học)?

Đây cũng là những lĩnh vực cơ bản, ba nhiệm vụ cơ bản mà Lý luận và PPDHHH tập trung nghiên cứu.

Thứ nhất, Lý luận và PPDHHH làm sáng tỏ, trước hết là cho các giáo viên Hóa học và qua họ làm cho học sinh hiểu được mục đích của việc dạy và học môn Hóa học trong nhà trường phổ thông không chỉ chú ý nhiệm vụ cung cấp và tiếp thu nền học vấn Hóa học phổ thông mà còn phải chú ý tới nhiệm vụ giáo dục thế giới quan, đạo đức cách mạng và nhiệm vụ phát triển tiềm lực trí tuệ cho học sinh. Trên cơ sở đó, Lý luận và PPDHHH xây dựng nội dung môn Hóa học trong nhà trường phổ thông Việt Nam đáp ứng được những yêu cầu của đất nước trong giai đoạn mới. Muốn thực hiện được nhiệm vụ đó, phải chú ý đến logic phát triển của khoa học Hóa học và lịch sử Hóa học, những điều kiện tâm lí - giáo dục học, mối tương quan của các tài liệu lí thuyết và sự kiện. Chẳng hạn như phải coi trọng hơn nữa vai trò chủ đạo của các học thuyết Hóa học cơ bản (như các thuyết về cấu tạo chất, định luật tuần hoàn các nguyên tố Hóa học …), tăng cường mức độ hiện đại của các quan điểm lí thuyết về Hóa học, tăng cường thực nghiệm, rèn luyện kĩ năng thực hành và kĩ năng vận dụng tổng hợp kiến thức, tăng cường tính thực tiễn, đặc biệt là tính thực tiễn Việt Nam trong nội dung chương trình, tăng cường mối liên hệ liên môn hoặc cao hơn là tích hợp các môn học, đặc biệt với Vật lí và Sinh học.

Trên cơ sở 2 nhiệm vụ trên, Lý luận và PPDHHH nghiên cứu chỉ ra được những phương pháp, phương tiện dạy học, hình thức tổ chức việc dạy và việc học tối ưu. Trước hết chú ý nghiên cứu việc dạy (giảng dạy) của giáo viên và đi liền với nó là việc học của học sinh.

Việc dạy - đó là toàn bộ hoạt động của giáo viên Hóa học trong quá trình dạy học nhằm làm cho học sinh nắm vững kiến thức, hình thành thế giới quan và đạo đức cách mạng. PPDHHH phải nghiên cứu những phương pháp và hình thức tổ chức dạy học bảo đảm ở mức độ cao nhất tính tự giác, tích cực và tự lực của học sinh, phát triển ở họ hứng thú học tập, năng lực sáng tạo, góp phần cải tiến phương pháp, thiết bị giảng dạy phù hợp với nội dung mới và phương pháp dạy học mới. Coi trọng, tận dụng sự tiến bộ của khoa học kĩ thuật hiện đại, đồng thời chú ý hoàn cảnh thực tế Việt Nam.

Việc học - đó là hoạt động của trò dưới sự chỉ đạo của thầy nhằm nắm vững kiến thức, kĩ năng, phát triển năng lực nhận thức, hình thành thế giới quan và rèn luyện đạo đức cách mạng. PPDHHH phải nghiên cứu chất lượng nắm vững kiến thức và kĩ năng về Hóa học của học sinh khi nghiên cứu một nội dung cụ thể hay khi áp dụng một phương pháp hay hình thức tổ chức học tập nhất định. Nó phải khảo sát qui luật hình thành và phát triển các khái niệm, định luật, học thuyết Hóa học ở học sinh thuộc các lớp khác nhau. PPDHHH còn phải nghiên cứu việc phát triển các tiềm lực trí tuệ, các kĩ năng hoạt động trí tuệ, những đặc điểm về học tập của học sinh nói chung và của những đối tượng cá biệt (như học sinh giỏi, học sinh yếu, học sinh ở các vùng, miền khó khăn…).

Cách học có hiệu quả là phải đảm bảo thực hiện tốt bốn khâu liên hoàn là học - hỏi - hiểu - hành. Có thể biểu hiện bằng sơ đồ sau ⁽⁴⁾:

Việc dạy và việc học là hai mặt của một quá trình thống nhất – sự dạy học. Việc dạy của thầy phải có tác dụng điều khiển (tổ chức, chỉ đạo, đánh giá) sự học của trò. Dạy tốt là làm cho trò biết học, biết hỏi do đó sẽ hiểu và biết hành, biết biến quá trình đào tạo thành quá trình tự đào tạo. Sự học của trò một mặt phải biết dựa vào sự dạy, mặt khác nó phải là quá trình tự giác, tích cực và tự lực của trò.

Phát hiện ra những mối liên hệ bản chất, tất yếu và có tính qui luật giữa việc dạy, việc học và nội dung bộ môn là một trong những nhiệm vụ chủ yếu của Lý luận và PPDHHH, tuy nhiên tìm ra những điều kiện tối ưu để việc học tập của học sinh đạt chất lượng cao nhất một cách toàn diện luôn là lĩnh vực mà Lý luận và PPDHHH có nhiệm vụ nghiên cứu.

Ở Việt Nam, trong các trường sư phạm, các học phần Lý luận và PPDHHH là các môn học thuộc khối kiến thức giáo dục nghề nghiệp, gồm các nội dung chính: Lý luận DHHH (phần đại cương), Hướng dẫn giảng dạy những nội dung chính của chương trình phổ thông (phần cụ thể), thực hành PPDHHH, Bài tập hóa học ở trường phổ thông, chuyên đề nâng cao như: đổi mới PPDHHH…   Trước năm 1954 chỉ mới có một số sách giáo khoa Hóa học bằng tiếng Việt. Từ năm 1956 đã có các sách giáo khoa Hóa học trường phổ thông cấp II, cấp III ⁽¹⁾ và đã có một số bài viết lẻ tẻ về giảng dạy Hóa học ⁽²⁾. Giáo trình đầu tiên về môn học độc lập - Lý luận và PPDHHH - ra đời năm 1962⁽³⁾. Sau gần 15 năm, tập giáo trình thứ hai về môn học này mới được xuất bản ⁽⁴⁾. Tập giáo trình về thực hành của bộ môn được hình thành bước đầu năm 1965⁽⁵⁾ và được hoàn chỉnh vào năm 1980⁽⁶⁾.

Từ những năm 90 của thế kỉ trước, các kết quả nghiên cứu về Lý luận và PPDHHH của các nhà khoa học ở trường ĐHSP Hà Nội đã bổ sung dần vào hệ thống tài liệu của các môn học, chủ yếu là phần lý luận và thực hành ^(7)(8)(9)…, làm tài liệu giảng dạy và học tập cho các trường sư phạm khác trên toàn quốc.

    Các tài liệu tham khảo chính:

1. 1.      Nguyễn Ngọc Quang, Nguyễn Văn Đạm. Hóa học lớp 7, Hóa học lớp 8, Hóa học lớp 9, Hóa học lớp 10. NXB Giáo dục. Hà Nội. 1956-1957.
2. 2.      Nguyễn Ngọc Quang. Vấn đề danh pháp Hóa học. Chuyên san Giáo dục phổ thông cấp II,III. Bộ giáo dục và Đào tạo. Hà Nội. Số 6, 7, 8/1957.
3. 3.      Hoàng Hạnh, Nguyễn Cương, Nguyễn Đức Chuy. Giáo trình Giáo học pháp Hóa học. NXB Giáo dục. Hà Nội. 1962.
4. 4.      Nguyễn Ngọc Quang, Nguyễn Cương, Dương Xuân Trinh. Lí luận dạy học Hóa học. Tập 1. NXB Giáo dục. Hà Nội.1975, tái bản 1982.
5. 5.      Dương Xuân Trinh, Nguyễn Cương, Nguyễn Đức Chuy. Thí nghiệm Hóa học ở trường phổ thông. Tập I. NXB Giáo dục. Hà Nội. 1965. Tập II. 1966.
6. 6.      Nguyễn Cương, Dương Xuân Trinh, Trần Trọng Dương. Thí nghiệm thực hành lí luận dạy học hóa học. NXBGD Hà Nội. 1980.
7. 7.    Nguyễn Ngọc Quang. Lý luận dạy học hóa học. Tập 1. NXB Giáo dục Hà Nội. 1994.
8. 8.    Nguyễn Cương, Nguyễn Xuân Trường, Nguyễn Thị Sửu, Đặng Thị Oanh, Hoàng Văn Côi, Trần Trung Ninh. Thí nghiệm thực hành phương pháp dạy học hóa học. NXB Đại học sư phạm. Hà Nội. 2005.

Nguyễn Cương. Phương pháp dạy học hóa học ở trường phổ thông và đại học. Một số vấn đề cơ bản. NXB Giáo dục Hà Nội. 2007.

Tải file Vận dụng lý luận dạy học hiện đại vào dạy học các học phần Lý luận và phương pháp dạy học hóa học tại đây